Deze toelichting hoort bij de rubriek ‘Ontpillen met dr. David’ in Zin magazine, december 2016-januari 2017, met als onderwerp dementie. Bekijk hier de andere onderwerpen die in Ontpillen aan bod kwamen.
Verantwoording en achtergrondinformatie
Dementie is de verzamelnaam voor verschillende hersenziektes waarbij de verstandelijke vermogens (bijvoorbeeld geheugen en taal) achteruitgaan. In Nederland hebben momenteel meer dan 250.000 mensen dementie. Naar verwachting zal dit aantal groeien naar ruim 400.000 in 2030. Dementie is misschien wel de ziekte die mensen het meeste vrezen als ze ouder worden. Tegenwoordig zijn er pillen op de markt die mogelijk helpen bij het verminderen van de symptomen van dementie. Maar helpen deze pillen wel? Wat kun je zelf doen? Helpt het bijvoorbeeld om te puzzelen?
Wat is het probleem?
Bij dementie spelen bijna altijd twee processen naast elkaar; het proces waarbij eiwitten zich opstapelen in de hersenen (de ziekte van Alzheimer) en een proces waarbij vaatschade leidt tot achteruitgang van de hersenfunctie. Bij beide processen beschadigen hersencellen en sterven af, waardoor de hersenen krimpen. Je merkt dat als eerste bij de achteruitgang van het kortetermijngeheugen maar op termijn verliezen mensen met dementie steeds meer hersenfuncties. Dit geeft problemen in het dagelijks leven, bijvoorbeeld op het werk, in het huishouden en in de omgang met anderen.
Wat doet de dokter?
Sinds kort zijn er pillen op de markt die bij beginnende dementie kunnen worden voorgeschreven, zoals Galantamine, Rivastigmine, Donepezil of Memantine. Ongeveer 35.000 Nederlanders gebruiken deze pillen, en dat worden er waarschijnlijk veel meer. Bij een deel van de patiënten is in de eerste negen maanden een heel lichte symptoomverbetering zichtbaar.[1],[2] De pillen remmen de ziekte echter niet af. De huisartsenstandaard raadt het voorschrijven van deze pillen af vanwege het heel geringe effect.[3]
Wat kun je zelf doen?
Gelukkig zijn er verschillende dingen die je kunt doen om de kans op dementie te verkleinen en de ziekte te remmen.[4],[5] Onderzoeken laten zien dat een kwart tot een derde van de dementiegevallen zou kunnen worden voorkomen bij het naleven van een gezonde leefstijl.[6],[7] Wanneer dementie eenmaal optreedt, is veel schade niet meer te herstellen, maar toch kunt u ook dan nog genoeg doen om verdere achteruitgang te helpen vertragen.
Blijf in beweging
Voldoende bewegen helpt om het risico op dementie te verlagen en om de achteruitgang bij beginnende dementie te vertragen. [8],[9],[10] Van de 24 onderzoeken naar bewegen en dementie kwam uit 21 onderzoeken (87,5%) naar voren dat mensen die meer lichaamsbeweging hebben, betere cognitieve uitkomsten hebben.[11],[12] Ook een recent grootschalige analyse van degelijk opgezette beweegprogramma’s kwam tot dezelfde conclusie[13] Hoe vroeger je begint, hoe beter: uit verschillende onderzoeken blijkt dat mensen die op volwassen leeftijd meer bewegen, twee keer kleinere kans op Alzheimer hebben dan mensen die minder bewegen.[14] Zoek dus een maatje om iedere dag samen mee te wandelen en doe uw voordeel met de 50 beweegtips van Alzheimer Nederland.[15]
Stop met roken
Weer een goede reden om het roken af te zweren: rokers hebben bijna twee keer zoveel kans om op latere leeftijd dement te worden.[16]
Suikerziekte goed behandelen
Mensen met suikerziekte hebben 1,6 keer zoveel kans om op latere leeftijd dement te worden.[17] Het is bekend dat een goede regulatie van suikerziekte schade aan andere organen voorkomt.[18]
Bloeddruk
Een hoge bloeddruk geeft vaatschade, ook in de hersenen. Van de vier mensen met hoge bloeddruk weten twee het niet, en van de twee die het wel weten is er maar één goed behandeld. Driekwart van de hoge bloeddrukken in ons land wordt dus niet goed behandeld en dat leidt tot veel dementie die had kunnen worden voorkomen. De Rotterdamse ERGO-studie liet zien dat in huidige generaties die minder roken, hoge bloeddruk de meeste gevallen van dementie verklaart. Door bloeddruk goed te reguleren kan 16% van de dementie worden voorkomen; dit is bijna één op de zes gevallen.[19]
Vis en omega3-vet
In observationele onderzoeken waarin je bijvoorbeeld kijkt of mensen die meer vis eten minder vaak dement worden, is het probleem dat je nooit precies weet of dat komt doordat ze veel vis eten. Het kan heel goed zijn dat mensen die veel vis eten ook meer sporten, minder roken, rijker zijn, of dat er andere redenen zijn waarom deze mensen minder vaak dement worden. Een groot onderzoek onder ouderen in Zutphen toonde aan dat mensen die een keer per week vis aten ruim 40% minder kans hadden om dement te worden ten opzichte van mensen die eens per maand vis aten.[20] Volgens de eerdergenoemde Rotterdamse ERGO-studie onder ruim 5.000 55-plussers die veel omega 3-vetzuren aten dat vaak in vis voorkomt, bleek na twee jaar zelfs een 60% lager dementierisico.[21] Toen de onderzoekers na een jaar de analyse nogmaals deden bleek echter dat mensen die veel omega 3-vet aten helemaal niet minder vaak dement werden.[22] Nu, vele jaren en onderzoeken later blijkt dat het slikken van supplementen met omega 3-vet niet helpt om dementie te vertragen of te voorkomen.[23],[24]
Mediterraan dieet
Verschillende meta-analyses, waarin resultaten van meerdere onderzoeken zijn meegenomen, laten zien dat een mediterraan dieet helpt om dementie te voorkomen.[25],[26] Ook hier gaat het om observationele onderzoeken; het kan heel goed zijn dat mensen die een mediterraan dieet volgen ook andere gezonde gewoontes hebben. In de wetenschap dat gezonde vaten belangrijk zijn om dementie te voorkomen, lijkt een gezond dieet, zoals een mediterraan dieet, een goed advies.
Puzzelen
In het enige, kleinschalige, onderzoek dat naar puzzelen is gedaan, begon de achteruitgang bij puzzelaars tweeëneenhalf jaar later. Daarentegen gingen zij wel sneller achteruit, zodat puzzelaars en niet-puzzelaars op hetzelfde moment de diagnose dementie kregen.[27] Meerder onderzoeken hebben aangetoond dat het gebruiken van je hersenen met cognitieve taken, oefeningen en spellen dementie helpt voorkomen.[28],[29],[30] Dit is in overeenstemming met de theorie dat je een reservecapaciteit kunt opbouwen,[31] en vermoedelijk een van de redenen dat hoogopgeleide mensen gemiddeld later dement worden. Sommige onderzoeken laten sterke effecten zien,[32] maar goed opgezette en geëvalueerde onderzoeken zijn er nog weinig.[33] Niettemin genoeg redenen om aan een cursus Russisch te beginnen, gitaarles te nemen, wat vaker een museum te bezoeken en elke dag een andere route te kiezen om thuis te komen.
Alcohol
Er is veel onderzoek gedaan naar de negatieve effecten van overmatig alcoholgebruik op de gezondheid op korte en lange termijn, waaronder hersenschade die kan leiden tot de ziekte van Alzheimer of andere vormen van dementie. De link tussen matig alcoholgebruik en (het voorkomen van) dementie is nog niet goed onderzocht en biedt in elk geval geen aanleiding voor geheelonthouders om te beginnen met drinken in de hoop dementie te voorkomen.
Koffie/thee
Uit diverse onderzoeken komt naar voren dat mensen die veel koffie drinken minder vaak dementie krijgen.[34],[35] Omdat er geen goed onderzoek is gedaan waarbij mensen door het lot in twee groepen (koffiedrinkers en placebo) werden verdeeld, is het moeilijk om te concluderen of dit effect door koffie komt. Misschien dat mensen met beginnende dementie meer slaapproblemen hebben en daarom minder koffiedrinken, waardoor de onderzoeksresultaten een vertekent beeld geven. Toch is het geen gekke gedachte: cafeïne is een psychostimulantia en het kan veel cognitieve processen zoals aandacht, concentratie en reactiesnelheid verbeteren. Bij muizen die drinkwater met cafeïne kregen, bleef het geheugen langer intact en ontstond er minder amyloïde bèta in de hersenen, het eiwit dat zich opstapelt bij de ziekte van Alzheimer.[36] Deze muizen kregen het equivalent van vijf koppen koffie per dag binnen. Cafeïnevrije koffie werkt niet; het is de cafeïne die voor het effect zorgt. Dit zit ook in thee, al heet het dan theïne.
Gewicht
Mensen die op middelbare leeftijd overgewicht (BMI 25-30) hebben, hebben 1,3 keer zoveel risico om dement te worden. Bij mensen met obesitas (BMI >30) is het risico zelfs twee keer zo hoog. Op hoge leeftijd is er geen verband meer tussen gewicht en dementie.[37]
Cholesterol op orde
Uit een meta-analyse bleek dat mensen die een cholesterolverlager gebruikten 29% minder kans hadden om dement te worden. Vaatschade is een belangrijke oorzaak bij het krijgen van dementie, en een gezond cholesterol kan dit mede helpen voorkomen. Tips om hier zelf mee aan de slag te gaan, vind je in de aflevering van ontpillen over cholesterol.[38]
Voedingssupplementen
Van veel middelen die via de drogist of internet worden aangeboden, is de werking nooit bewezen. De voedingssupplementen waar wel wetenschappelijke onderzoeken naar zijn gedaan, laten zien dat deze niet dementie voorkomen. Er zijn bijvoorbeeld veel onderzoeken gedaan naar vitamine E, een antioxidant, maar die tonen aan dat het slikken geen effect heeft op het voorkomen van dementia.[39] Ook de onderzoeken naar de Ginkgo biloba, de Japanse notenboom, laten geen effect op dementie zien.[40]
Groene thee
Regelmatig lees je in de krant dat er een nieuw (voedings)middel tegen dementie is. Helaas gaat dit meestal om kleine, niet zo goed opgezette onderzoeken, die later ook worden weerlegd in grotere onderzoeken. Dit geldt ook voor groene thee. De onderzoeken die er nu zijn, laten geen verband zien tussen het drinken van groene thee en het voorkomen van dementie. De Gezondheidsraad concludeert dat er onvoldoende onderzoek is gedaan om een uitspraak te doen.[41]
Hoe hou je een gezonde leefstijl vol?
Afvallen, gezonder eten, meer bewegen… we weten dat dit goed voor ons is, maar het is zo moeilijk vol te houden. Herkenbaar? Bij Leyden Academy geloven we niet in dieetboeken en sportschoolabonnementen, maar in kleine aanpassingen in de omgeving die ervoor zorgen dat je onbewust gezondere en actievere keuzes maakt. Elke dag opnieuw. Zo zal je met een kleiner servies minder calorieën gebruiken, terwijl je je even voldaan voelt. Neem een hond en je komt vanzelf aan de dagelijkse lichaamsbeweging, en doet ook nog eens sociale contacten op – ook heel gezond. Een stappenteller aan je pols of op je smartphone zal je motiveren om meer kilometers te lopen. Meer achtergronden en praktische tips zijn te vinden in het boek Oud worden in de praktijk – Laat de omgeving het werk doen van David van Bodegom en Rudi Westendorp.[42]
Ten slotte…
De pillen die nu worden verkocht tegen dementie hebben geen relevant effect. De huisarts zal die ook niet aanraden. Wel kun je op middelbare leeftijd al veel doen om het risico op dementie te verkleinen. Bewegen is sowieso goed, ook voor mensen met dementie. Voor wie meer wil lezen over dementie kan terecht op de website van de stichting Alzheimer Nederland[43] of op Thuisarts.[44] In alle gevallen geldt: stop nooit zomaar met voorgeschreven medicatie, raadpleeg altijd eerst je huisarts!
Referenties
[1] Birks JS. Cholinesterase inhibitors for Alzheimer’s disease. Cochrane Database Syst Rev 2006;1:CD005593.
[2] Birks JS, Chong LY, Grimley Evans J. Rivastigmine for Alzheimer’s disease. Cochrane Database Syst Rev 2015;9:CD001191.
[3] https://www.nhg.org/standaarden/volledig/nhg-standaard-dementie#note-58.
[4] Plassman BL, Williams JW, Burke JR, et al. Systematic Review: Factors Associated with Risk for and Possible Prevention of Cognitive Decline in Later Life. Ann Intern Med 2010;153:182-93.
[5] May A, Hind A, Alyssa A, et al. Epidemiologic studies of modifiable factors associated with cognition and dementia: systematic review and meta-analysis. BMC Public Health 2014;14:643.
[6] Norton S, Matthews FE, Barnes DE, et al. Potential for primary prevention of Alzheimer’s disease: an analysis of population-based data. Lancet Neurol 2014;13:788-94.
[7] De Bruijn RFAG, Bos MJ, Portegies MLP, et al. The potential for prevention of dementia across two decades: the prospective, population-based Rotterdam Study. BMC Med 2015;13:132.
[8] Sofi F, Valecchi D, Bacci D, et al. Physical activity and risk of cognitive decline: a meta-analysis of prospective studies. J Int Med 2011;269:107-17.
[9] Blondell J, Hammersley-Mather R, Veerman JL. Does physical activity prevent cognitive decline and dementia?: a systematic review and meta-analysis of longitudinal studies. BMC Public Health 2014;14:510.
[10] Beckett MW, Ardern CI, Rotondi MA. A meta-analysis of prospective studies on the role of physical activity and the prevention of Alzheimer’s disease in older adults. BMC Geriatr 2015;15:9.
[11] Forbes D, Forbes SC, Blake CM, et al. Exercise programs for people with dementia. Cochrane Database Syst Rev 2015;4:CD006489.
[12] May A, Hind A, Alyssa A, et al. Epidemiologic studies of modifiable factors associated with cognition and dementia: systematic review and meta-analysis. BMC Public Health 2014;14:643.
[13] Groot C, Hooghiemstraa AM, Raijmakers PGHM, et al. The effect of physical activity on cognitive function in patients with dementia: A meta-analysis of randomized control trials. Ageing Research Rev 2016;25:13-23.
[14] Rovio S, Kåreholt I, Helkala E. Leisure-time physical activity at midlife and the risk of dementia and Alzheimer’s disease. Lancet Neurol 2005;4:705-11.
[15] http://www.alzheimer-nederland.nl/nieuws/onderzoek/2014/maart/50-tips-bewegen.aspx.
[16] Anstey KJ, von Sanden C, Salim A, et al. Smoking as a risk factor for dementia and cognitive decline: a meta-analysis of prospective studies. Am J Epidemiol 2007;166:367-78.
[17] Cukierman T, Gerstein HC, Williamson JD. Cognitive decline and dementia in diabetes-systematic overview of prospective observational studies. Diabetologia 2005;48:2460-9.
[18] The Diabetes Control and Complications Trial Research Group. The effect of intensive treatment of diabetes on the development and progression of long-term complications in insulin-dependent diabetes mellitus. N Engl J Med 1993;329:977-86.
[19] De Bruijn RFAG, Bos MJ, Portegies MLP, et al. The potential for prevention of dementia across two decades: the prospective, population-based Rotterdam Study. BMC Med 2015;13:132.
[20] Kalmijn S, Feskens EJ, Launer LJ, et al. Polyunsaturated fatty acids, antioxidants, and cognitive function in very old men. Am J Epidemiol 1997;145:33-41.
[21] Kalmijn S, Launer LJ, Ott A, et al. Dietary fat intake and the risk of incident dementia in the Rotterdam study. Ann Neurol 1997;42:776-82.
[22] Engelhart MJ, Geerlings MI, Ruitenberg A, et al. Diet and risk of dementia: Does fat matter?: The Rotterdam Study. Neurology 2002;59(12):1915-21.
[23] Sydenham E, Dangour AD, Lim WS. Omega 3 fatty acid for the prevention of cognitive decline and dementia. Cochrane Database Syst Rev 2012;6:CD005379.
[24] Burckhardt M, Herke M, Wustmann T, et al. Omega-3 fatty acids for the treatment of dementia. Cochrane Database Syst Rev 2016;4: CD009002.
[25] Lourida I, Soni M, Thompson-Coon J, et al. Mediterranean Diet, Cognitive Function, and Dementia. Epidemiology 2013;24(4):479.
[26] Scarmeas N, Stern Y, Tang M, et al. Mediterranean Diet and Risk for Alzheimer’s Disease. Ann Neurol 2006;59(6):912-21.
[27] Pillai JA, Hall CB, Dickson DW, et al. Association of crossword puzzle participation with memory decline in persons who develop dementia. J Int Neuropsychol Soc 2011;17(6):1006-13.
[28] Stern C, Munn Z. Cognitive leisure activities and their role in preventing dementia: a systematic review. Int J Evid Based Healthc 2010;8(1):2-17.
[29] Wilson RS, Segawa E, Boyle PA, et al. Influence of late-life cognitive activity on cognitive health. Neurology 2012;78(15):1123-9.
[30] Valenzuela M, Sachdev P. Can Cognitive Exercise Prevent the Onset of Dementia? Systematic Review of Randomized Clinical Trials with Longitudinal Follow-up. Am J Geriatric Psychiatry 2009;17(3):179-87.
[31] Stern Y. Cognitive reserve and Alzheimer disease. Alzheimer Dis Assoc Disord 2006;20:112-7.
[32] Ball K, Berch DB, Helmers KF, et al. Advanced Cognitive Training for Independent and Vital Elderly Study Group. Effects of cognitive training interventions with older adults: a randomized controlled trial. JAMA 2002;288:2271-81.
[33] Bahar-Fuchs A, Clare L, Woods B. Cognitive training and cognitive rehabilitation for mild to moderate Alzheimer’s disease and vascular dementia. Cochrane Database Syst Rev 2013;6:CD003260.
[34] Santos C, Costa J, Santos J, et al, . Caffeine intake and dementia: systematic review and meta-analysis. J Alzheimers Dis 2010;20 Suppl 1:S187-204.
[35] Panza F, Solfrizzi V, Barulli MR, et al. Coffee, tea, and caffeine consumption and prevention of late-life cognitive decline and dementia: a systematic review. J Nutr Health Aging 2015;19(3):313-28.
[36] Arendash GW, Cao C. Caffeine and coffee as therapeutics against Alzheimer’s disease. J Alzheimers Dis 2010;20 Suppl 1:S117-26.
[37] Anstey KJ, Cherbuin N, Budge M, et al. Body mass index in midlife and late-life as a risk factor for dementia: a meta-analysis of prospective studies. Obesity Rev 2011;12:e426-37.
[38] Swiger KJ, Manalac RJ, Blumenthal RS, et al. Statins and cognition: a systematic review and meta-analysis of short- and long-term cognitive effects. Mayo Clin Proc 2013;88(11):1213-21.
[39] Farina N, Isaac MGEKN, Clark AR, et al. Vitamin E for Alzheimer’s dementia and mild cognitive impairment. Cochrane Database Syst Rev 2012;11:CD002854.
[40] Birks J, Grimley EJ. Ginkgo biloba for cognitive impairment and dementia. Cochrane Database Syst Rev 2009a;CD003120.
[41] Gezondheidsraad, Thee. Achtergronddocument bij Richtlijnen goede voeding 2015. https://www.gezondheidsraad.nl/sites/default/files/a1519_thee_0.pdf.
[42] Westendorp RG, van Bodegom D. Oud worden in de praktijk. Laat de omgeving het werk doen. Atlas Contact, 2015.
[43] http://www.alzheimer-nederland.nl.
[44] https://www.thuisarts.nl/dementie.