Inclusieve samenleving

Een samenleving die ouderen waardeert en hen de kans biedt om actief deel te nemen, moedigt respect en waardering aan voor alle leeftijden en bevordert een cultuur van solidariteit.

Eenzaamheid en verbinding

Eenzaamheid is van alle tijden en het komt onder alle leeftijdsgroepen voor. Het is vaak geen constant gevoel en niet direct te vertalen naar lager welbevinden. Wel neemt het percentage eenzame mensen toe met de leeftijd en dan vooral onder de oudste ouderen. Dit heeft vooral te maken met ingrijpende levensgebeurtenissen, zoals het overlijden van een partner of belangrijke anderen. Deze gebeurtenissen, in combinatie met een afnemende gezondheid, brengen verhoogde risico’s op eenzaamheid met zich mee. 

Kennis bundelen
Vanuit het actieprogramma ‘Eén tegen eenzaamheid’ heeft het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport ZonMw de opdracht gegeven om met subsidies startende en bestaande lokale initiatieven (extra) te ondersteunen bij het doorbreken, terugdringen en voorkomen van eenzaamheid onder ouderen. Leyden Academy kreeg op haar beurt in 2022 van ZonMw de opdracht onderzoek te doen naar de kennis opgedaan uit 61 initiatieven en projecten die zich richten op het verminderen van eenzaamheid bij oudere mensen.

Praktijk ontmoet wetenschap
Kennis is voortdurend in ontwikkeling, dynamisch, en de methode is participatief, responsief en reflectief. Hoe kan deze kennis geborgd worden? Aandacht voor taalgebruik, kennis delen en een andere rol van fondsen; dat vinden projectleiders belangrijk. Andere adviezen uit het onderzoek zijn:

  1. Maak eenzaamheid onderdeel van een breder onderwerp, zoals anti-ageism, ouderenparticipatie en age-friendliness.
  2. Verduurzaam het subsidiebeleid, zodat het tot structurele financiering van projecten kan leiden.
  3. Geef duidelijke projectvoorwaarden op het gebied van kennisoverdracht binnen initiatieven en projecten.
  4. Leg verbinding tussen academische kennis en vakkennis.
  5. Ontwikkel de leergemeenschap verder.
  6. Stimuleer het gebruik van creatieve onderzoeksmethoden, om ook impliciete kennis te verkrijgen.

Meer lezen? Ga dan naar de rapportage die we in mei 2023 hebben gemaakt en lees het bericht hierover op de website van ZonMw. In onderstaand interview vertelt Elena Bendien over de bijdrage van Leyden Academy aan het onderzoek: “We werken meestal participatief. Dat betekent dat wij onze eigen kennis niet centraal willen stellen, maar de kennis van onze partners. We gaan daar met hen over in gesprek.”

Programmaevaluatie Samen ouder
In de periode 2018-2021 heeft het Oranje Fonds onder de noemer ‘Samen Ouder’ 25 sociale initiatieven ondersteund in het samenbrengen, betrekken en activeren van ouderen. Leyden Academy voerde gedurende drie en een half jaar een effect- en procesevaluatie uit op deelnemer-, project- en programmaniveau. De kwantitatieve metingen tonen aan dat de initiatieven erin slagen om een groep ouderen te bereiken die bovengemiddeld hoog scoren op bekende risicofactoren voor eenzaamheid. De deelnemers zijn vaker alleenstaand en ervaren gemiddeld meer gezondheidsbelemmeringen in hun dagelijks leven. De ouderen geven aan dat zij door hun deelname het gevoel hebben meer in contact te staan met anderen, erbij te horen en onderdeel uit te maken van een gemeenschap. Hierdoor piekeren zij minder en worden zij afgeleid van negatieve emoties. Daarnaast bieden de projecten gezelligheid, afleiding van de dagelijkse sleur en een fijne bezigheid, maar vooral ook het gevoel dat de deelnemers gezien en gewaardeerd worden. In enkele gevallen leidt dit gevoel tot een hechte band met andere deelnemers. De uitkomsten zijn kernachtig verwoord in een publiekssamenvatting, infographic en onderstaande video. Benieuwd naar de uitgebreide eindrapportage met de (statistische en narratieve) uitkomsten en een toelichting op de procedure en onderzoeksmethoden? Klik dan op deze link!

Meer weten over dit onderwerp? Neem dan contact op met Elena Bendien.

Ouder worden met een migratieachtergrond

Een kwart van de Nederlandse bevolking heeft een migratieachtergrond; in 2022 waren 960.000 55 jaar of ouder. De verwachting is dat in 2040 een derde van de Nederlandse inwoners een migratieachtergrond heeft. De aantallen van mensen die buiten Europa zijn geboren en op leeftijd zijn groeien met name. Binnen migrantengroepen is er ook een groeiende diversiteit; oudere migranten komen uit meer dan 250 regio’s met vele diverse achtergronden (taal, normen en waarden, geloof, sociaaleconomisch status etc.). In 2022 waren er maar liefst twintig herkomstgroepen met meer dan 10.000 oudere migranten, waaronder migranten uit Afghanistan, Duitsland, Indonesië, Italië, Marokko, Polen, Suriname, Syrië, Turkije en het voormalige Joegoslavië.

Aandacht voor sociaal welbevinden
Door deze ontwikkelingen komen ouderen met een migratieachtergrond steeds meer in het vizier van beleidsmakers en onderzoekers. Echter, uit ons literatuuronderzoek, waarover in december 2018 is gepubliceerd in het Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, blijkt dat studies zich vooral richten op gezondheid, zoals zorggebruik en -kwaliteit. We vullen deze studies aan met een bredere sociaal-maatschappelijke benaderingswijze. Net als ouderen die in Nederland geboren zijn, krijgen oudere migranten vooral te maken met chronische ziekten waarmee ze langdurig leven. Kwaliteit van leven en welzijn worden belangrijker. Voor medewerkers in zorg en welzijn is dit een grote uitdaging: een andere taal, laaggeletterdheid (die overigens ook rond de 30% ligt onder ouderen die in Nederland geboren zijn) en andere verwachtingen ten opzichte van de beroepskracht. Centrale vragen die we daarin stellen zijn: hoe kunnen we het leven van ouderen met een migratieachtergrond zo prettig mogelijk maken? Welke wensen en verlangens hebben zij naast of met hun ziekte? Wat betekent een goede oude dag voor hen?

In gesprek met oudere migranten
Om deze vragen te kunnen beantwoorden hebben we eerst groepsgesprekken met ouderen met een migratieachtergrond gevoerd. Thema’s die besproken werden omvatten zienswijzen van ouderdom, de ervaring van ouder worden, sociale netwerken, familie, land van herkomst en leefomgeving. Drie hoofdconclusies uit dit onderzoek:

  1. Oudere migranten lijken het ouder worden in Nederland positiever te ervaren dan vaak wordt aangenomen.
  2. Er is een grote diversiteit tussen en binnen migrantengroepen.
  3. Er zijn drie gemeenschappelijke wensen voor de oude dag: gezond, onafhankelijk en betrokken zijn; en een aantal specifieke wensen per groep zoals reizen, rust en voorzieningen voor sociale activiteiten.

In het vervolg op dit literatuuronderzoek zijn verschillende projecten ontwikkeld die zich richten op het welbevinden en de sociale relaties van ouderen. Samen met 37 partners werken we samen in een groot onderzoeksproject Dillemas of Diversity (DiDi) waarin we onderzoeken hoe diversiteitsbeleid van invloed is op diversiteit in de praktijk in de publieke ruimte. Ook kijken we andersom, hoe kan de praktijk diversiteitsbeleid nauwer voeden, zodat er ruimte komt voor diversiteit?

Op 1 november 2022 organiseerden we samen met het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut de bijeenkomst ‘Mythen en realiteit: Verleden, heden en toekomst van onderzoek en praktijk rondom oudere migranten’ voor onderzoekers, professionals en vrijwilligers van betrokken zorg- en welzijnsorganisaties, oudere migranten en beleidsmedewerkers. Het doel van deze bijeenkomst was om kritisch in te gaan op wat leeft onder oudere migranten nu, hoe dit beeld anders is dan de jaren daarvoor, en wat in de nabije toekomst nodig is om voor een significante verbetering in het leven van oudere migranten te zorgen. De bijeenkomst was een eerste aanzet om verder in gesprek te gaan over de diversiteit onder ouderen met een migratieachtergrond en hoe we hier in de praktijk mee om kunnen gaan. Klik hier voor meer informatie over deze bijeenkomst.

Diverse publicaties
De resultaten en conclusies van dit onderzoek zijn beschreven in een aantal studies:

  1. ‘Stereotiepe benadering van migrantenouderen doet geen recht aan diversiteit in de praktijk’, juli 2021
  2. ‘The experience of aging and perceptions of “aging well” among older migrants in the Netherlands’, The Gerontologist, oktober 2019 (klik hier voor het persbericht)
  3. Onderzoeksverslag ‘Ouder worden in Nederland: ervaringen en een kijk op een goede oude dag onder ouderen met een migratieachtergrond‘, september 2019

Heeft u vragen, suggesties of wilt u op de hoogte worden gehouden van dit onderzoek, neem dan contact op met Nina Conkova.

Levenstevredenheid bij oudere mensen

Oudere mensen zijn doorgaans heel tevreden met hun leven, ondanks toenemende ongemakken: 85-jarigen geven hun huidige leven gemiddeld een 8. Dit rapportcijfer is vergelijkbaar met dat van jonge mensen. Bevindingen van de Leiden 85-Plus Studie wijzen uit dat zieke ouderen bijna net zo tevreden zijn met hun leven als fysiek gezonde ouderen. Het verschil tussen beide groepen verdwijnt zelfs helemaal als er gekeken wordt naar mentale gezondheid. Uit het onderzoek blijkt dat zieke oudere mensen andere dingen gaan waarderen en hun verwachtingen bijstellen (Puvill e.a. 2018).

Levenstevredenheid en hoge leeftijd
In zijn promotieonderzoek bij Leyden Academy heeft Thomas Puvill inzicht geprobeerd te krijgen in hoe levenstevredenheid op hoge leeftijd samenhangt met leeftijdgerelateerde factoren, zoals een verminderde (fysieke) gezondheid en het verlies van sociale contacten. In zijn meest recente onderzoek heeft Thomas gekeken naar de invloed die mentale gezondheid, actief blijven en familie hebben op hoe beperkingen in het functioneren iemands levenstevredenheid beïnvloeden in een groot Europees bevolkingsonderzoek onder 55-plussers. Uit dit onderzoek bleek, net zoals we vonden bij voorgaande studies, dat hoewel mentale gezondheid een belangrijke rol speelt in hoe tevreden mensen zijn met hun leven, het de relatie tussen beperkingen in het functioneren en levenstevredenheid niet verandert. Dit lijkt erop te wijzen dat juist beperkingen lastig op te vangen zijn door bijvoorbeeld het hebben van sociale contacten of een betere mentale gezondheid, misschien juist wel omdat het met deze beperkingen een hele uitdaging is te (blijven) doen wat iemand echt belangrijk vindt in het leven en fysieke beperkingen lastig te compenseren zijn (Puvill e.a. 2019, under review).

Verder onderzoek
Met dit onderzoek wil Leyden Academy beleidsmakers, artsen en het publiek laten zien dat het leven op hoge leeftijd ook kansen biedt en verschaffen we inzicht in hoe we het welbevinden van oudere mensen kunnen vergroten. Thomas zijn proefschrift Maintaining life satisfaction at old age in spite of physical decline kunt u online vinden bij de Universiteit Leiden.

Het onderzoek naar levenstevredenheid bij Leyden Academy borduurt voort op het onderzoek van Thomas en richt zich nu vooral op het welbevinden van senioren met een niet-Nederlandse achtergrond en de levenstevredenheid van mensen met laaggeletterdheid.

Wilt u meer informatie over dit onderzoek? Neem dan contact op met Jolanda Lindenberg.

Life and Vitality Assessment

Het Life and Vitality Assessment (LAVA) is een gespreksinstrument dat Leyden Academy in nauwe samenwerking met ouderen heeft ontwikkeld. Met dit instrument verkrijgen ouderen inzicht in de thema’s die zij belangrijk vinden en in de kwaliteit van leven zoals zij die zelf ervaren. We willen zo de focus in de ouderenzorg en welzijnssector verschuiven van het verhelpen van klachten en beperkingen naar het behouden en vergroten van leefplezier. Tevens kan het instrument het werkplezier van professionals behouden en mogelijk vergroten.

Persoonlijke doelen
Op basis hiervan kunnen ouderen persoonlijke doelen stellen en een plan van aanpak maken om hun kwaliteit van leven te behouden en/of te vergroten. Het LAVA gaat uit van:

  • (Zorg)behoeften én verlangens
  • De ervaring en zienswijzen van de oudere zelf
  • De oudere heeft de regie, de professional volgt

“Dit is iets wat ik niet eerder heb gedaan; ik vond het leuk om deel uit te maken van het hele proces. We hebben dit samen gemaakt, weet je! Dat is best geweldig!” – Man (67)

LAVA-gesprekstraining
Onderzoekers van Leyden Academy hebben het instrument uitvoerig in de praktijk getest en tientallen professionals in zorg- en welzijnsorganisaties zijn in het werken met het LAVA getraind. In 2023 is het gespreksinstrument samen met ouderen doorontwikkeld. Gedurende een aantal interactieve bijeenkomsten heeft een grafisch ontwerper samen met hen de voor hen belangrijke thema’s in beeld gebracht en in begrijpelijke taal (B1-niveau) weergegeven. De dertig tekeningen zijn vervolgens door de deelnemers getest. Het eindresultaat is een visueel instrument waarmee ook ouderen met minder goede basisvaardigheden in gesprek kunnen gaan over hun (kwaliteit van) leven.

Benieuwd naar hoe het gespreksinstrument werkt? Bekijk hieronder een korte video-impressie van het LAVA, aan de hand van een gesprek van ouderenconsulente Joannemie met mevrouw Wolbersen (95 jaar) uit Den Haag.

Voor meer informatie kunt u mailen naar Jolanda Lindenberg