• Kennis over goed ouder worden
• Kennis over de invloed van werk en pensioen op goed ouder worden
• Inzicht in behoeften en verlangens rondom hun eigen pensionering
• Inzicht in de ervaringen van ander onderwijspersoneel met hun pensionering
• Handvatten om met de voorbereiding op goed ouder worden en pensioen aan de slag te gaan

Binnenkort meer over wanneer deze cursus start.

Praten we genoeg over seks(ualiteit)? Dat is de titel van de inspirerende podcast die verbonden is met het onderzoek van Elena Bendien en Jana Kerssies van Leyden Academy over seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd. In het onderzoek, dat inmiddels al ruim een jaar loopt, wordt het antwoord gezocht op de vele vragen die er op dat gebied nog bestaan.
Praten we voldoende over seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd? Waarom is het belangrijk om hier in gesprek over te gaan? Met elkaar, met ouderen, maar ook met de jongere generaties?  Welke kennis missen we nog? Welke vormen van gespreksvoering kunnen helpen om dit best gevoelige onderwerp aan de orde te stellen? En zo verder.

Geen grenzen
Een van de belangrijkste bevindingen en boodschappen van de podest en het onderzoek is dit: er zijn geen leeftijd-, geslacht-, gender-, geloof- of cultuur gerelateerde grenzen of regels die het genot van een gepassioneerde liefde, een tedere vriendschap of een intiem samenzijn kunnen stopzetten. De diversiteit van deze ervaringen onder oudere volwassenen is enorm.
Door middel van dit gesprek en het huidige onderzoek wordt ruimte gemaakt voor wat er al is maar vooral ook voor wat er nog kan ontstaan. Het is een inspirerende en soms ook positief confronterende podcast die je op allerlei verschillende manieren kunt beluisteren. Zowel tijdens je lunchwandeling als vanuit een luie stoel tijdens je zomervakantie.

Marianne Aal, ambassadeur voor Proudies, gaat in gesprek met sociaal en cultureel gerontoloog en senior onderzoeker van Leyden Academy Elena Bendien, over seksualiteit op latere leeftijd als taboeonderwerp. Proudies is een organisatie die de vastgeroeste en neerbuigende beeldvorming over ouderen aan de kaak stelt. Dit doen de onderzoekers en docenten van Leyden Academy on Vitality and Ageing eveneens, door middel van hun onderzoek, onderwijs en maatschappelijke acties. Leergierig, met respect voor de ander en vaak ook met grote bewondering.

Beluister de podcast hier.

Marc Vlemmix Dans is een dansgezelschap ontwikkeld voor en door mensen met neurodegeneratieve ziekten, zoals Parkinson en Multiple Sclerose. Om de effecten van dansen en het co-creëren van dans voor deze specifieke groep dansers beter te begrijpen, verrichten we van januari 2023 tot oktober 2024 participatief onderzoek. Met het onderzoek willen we tevens verkennen hoe deelname bijdraagt aan een dieper gevoel van verbondenheid en een inclusiever dansveld.

Van bevinding naar dans
Naast het schrijven van een artikel over de bevindingen, zullen deze ook worden vertaald in een dansduet, ontwikkeld samen met Marc Vlemmix. Deze op kunst gebaseerde aanpak zal helpen bij het ontwikkelen van inzicht in de werkingsprincipes voor het verspreiden van bevindingen via dans. Zowel het proces als de dansvoorstelling zelf zullen de basis vormen voor het delen van deze belichaamde kennis, zowel live alsook via video. Hiermee hopen we bij te dragen aan inzichten in en kennis over deze manier van werken in artistiek onderzoek.

“Ik heb stappen gezet in meer durven, om mijzelf te omarmen en te laten zien. Ik ga voorbij de vorm en kom bij een nieuwe laag in mijzelf.” – Marc Vlemmix, danser en oprichter Marc Vlemmix Dance

Alter-Art Festival
Gedurende het Alter-Art Festival in juli in Pergola, Italië hebben we ons een week lang ondergedompeld in onderzoek, dans en andere kunstvormen. Hierbij werkten we samen met een Italiaanse choreograaf en met verschillende kunstenaars die actief zijn op het gebied van inclusie en gemeenschap. We hebben het uiten van onderzoeksbevindingen via dans verder ontplooid en de bouwstenen voor een dansvoorstelling neergezet.

Wil je meer weten over dit onderzoek? Neem dan contact op met Tamar Shahinian of Marc Vlemmix Dance.

Om zoveel mogelijk beleidsmakers en gemeentelijke ambtenaren te informeren over de laatste stand van zaken en ontwikkelingen op het gebied van diversiteitsbeleid, organiseert het onderzoeksproject Dilemmas of Doing Diversity (DiDi) in samenwerking met Leyden Academy dit najaar een gratis ‘lunch & Learn leergang’. De leergang over diversiteit kan, zo blijkt kort na de eerste bekendmaking, rekenen op een grote belangstelling. Binnen een week meldden zich al meer dan vijftig deelnemers aan voor de leergang met zes gratis (online) bijeenkomsten waar de deelnemers hun kennis kunnen verdiepen en hun netwerk uitbouwen.

Diversiteitsbeleid zou moeten gaan over alle vormen van diversiteit waaronder gender, klasse, religie, etniciteit, vaardigheden en seksualiteit. Doel van diversiteitsbeleid is veelal het bevorderen van sociale cohesie. Dat is een speerpunt van alle (lokale) overheden maar diversiteitsbeleid vertalen naar de praktijk blijkt niet makkelijk. Pogingen om alles tegelijk te doen, leiden niet altijd tot het gewenst resultaat.

Dilemma’s
Het interdisciplinaire onderzoeksproject DiDi doet daar sinds 2022 onderzoek naar. In het project werken historici, sociologen, antropologen, demografen en bestuurskundigen samen met een groot aantal mensen die beleid maken of implementeren, en met mensen die beleid proberen te beïnvloeden. DiDi staat onder leiding van Marlou Schrover, hoogleraar economische en sociale geschiedenis met speciale belangstelling voor migratie en diversiteit.

De leergang kent de volgende onderdelen:

1. Woensdag 9 oktober 12.00-13.00 uur, online bijeenkomst ‘Wanneer en waarom verandert diversiteitsbeleid?’
2. Woensdag 16 oktober 12.00-13.00 uur, online bijeenkomst ‘Het belang van allianties.’
3. Woensdag 23 oktober 12.00-13.00 uur, online bijeenkomst ‘Hoe meet je effecten van beleidsverandering?’
4. Woensdag 6 november 12.00-13.00 uur, online bijeenkomst ‘Toekomstscenario’s’.
5. Woensdag 20 november 12.00-13.00 uur, online bijeenkomst ‘Zwijgen en spreken: hoe vinden we een balans in wat aandacht krijgt?’
6. Woensdag 27 november 10.00-13.00 uur, slotbijeenkomst in Leiden bij Leyden Academy.

Meer informatie over de leergang op www.diversiteitbeleid.nl/bijeenkomsten

 

In Amsterdam en Appelscha hebben we PAR-onderzoek verricht naar samenwerking op de werkvloer tussen clowns, zorgmedewerkers en familieleden van mensen met dementie. Dit bracht belangrijke inzichten. In plaats van overtuigen met bewijs of filmpjes van de positieve kanten van clownsbezoek, willen medewerkers vooral gehoord worden. De boodschap? Ga met elkaar in gesprek en neem angsten en weerstand van zorgmedewerkers serieus.

Vertrouwen
Clowns en welzijnsmedewerkers in Appelscha gingen in gesprek op een afdeling waar het clownsspel wat stroef verliep. De medewerkers voelden zich gehoord en gezien, en hebben ‘de professionals achter de clownsneus’ leren kennen. Verder gaf een relatiebeheerder aan dat ze, naar aanleiding van het onderzoek, veel bewuster alle medewerkers in een zorgorganisatie bij de clownsbezoeken meeneemt. Bij een nieuwe locatie waar clowns gaan starten, wordt eerst een gesprek ingepland met álle geïnteresseerde medewerkers en de clowns. Wie komen hier, wat verwachten we van elkaar en hoe kunnen we elkaar ondersteunen? Het met elkaar in gesprek gaan schept vertrouwen; een belangrijke basis voor goede samenwerking.

“Het onderzoek resoneert echt. Door de praatplaat die gemaakt is, denk je toch altijd aan de driehoek; oh ja, je moet én clowns én zorgmedewerkers én familieleden meenemen in wat je doet.” – Relatiebeheer

Een goede samenwerking
Naar aanleiding van het onderzoek zijn binnen Cliniclowns veel processen van ‘grenswerk’ aangepast. Van planning tot relatiebeheer en de clowns zelf, is men zich veel bewuster van het werk dat nodig is in de context van clownsbezoek. Het belang van werken aan goede samenwerking met zorg- en familieleden op de locaties waar zij spelen is nu ook opgenomen in de opleiding van de clowns.
Clowns zijn zich meer bewust van alle mensen in de ruimte, en dat het belangrijk is om zowel bewoner als zorgmedewerker als familie zich veilig te laten voelen en hen waar mogelijk mee te nemen in hun spel.

“Door het onderzoek ben ik me bewust geworden dat het niet altijd aan mij ligt als ik slecht speel. Het heeft echt veel effect hoe de (zorg)omgeving op je regeert.” – Clown

Ben je (junior) onderzoek en benieuwd naar het doen van kunstzinnig, participatief actie-onderzoek? Lees hier meer over de kleinschalige training die we van 9 t/m 11 september in het Poortgebouw in Leiden organiseren! Heb je inhoudelijke vragen? Neem dan contact op met Lieke de Kock via e-mail.

We worden ouder en diverser, en dat brengt uitdagingen met zich mee. Die uitdagingen kunnen we niet alleen vanuit de zorg oplossen. We hebben ook gemeenten, scholen, bedrijven, woningbouwcorporaties en ouderen zelf nodig om te komen tot een leeftijdsvriendelijke samenleving. Dit vraagt om domein overstijgend samenwerken. Maar hoe doe je dat?

Een onderzoekende blik
Op 25 april presenteerden onderzoekers Tineke Abma en Barbara Groot van Leyden Academy, en Mariëlle Schuurman van het LUMC de dynamische kennissynthese lokale netwerken samenhangende ouderenzorg. Deze synthese is in samenwerking met betrokkenen uit 110 lokale netwerken en in opdracht van ZonMw tot stand gekomen. Het doel was om de professionals in de netwerken handvatten te bieden om naar hun eigen praktijk te kijken met een onderzoekende blik en de samenwerking tussen zorg, ondersteuning en welzijn in de wijk verder te ontwikkelen.

Geleerde lessen systematiseren
Moniek Willemstein, programmamanager van het ZonMw-programma Lokale Netwerken: “Er werd veel ervarings- en praktijkkennis opgedaan in de verschillende netwerken. Er werd bijvoorbeeld gekeken naar hoe door samenwerking tussen zorg en welzijn de valpreventie beter te organiseren of naar alles wat nodig is om een ontmoetingsplek voor ouderen in de wijk goed vorm te geven. Maar tussen de netwerken werd weinig kennis en ervaring uitgewisseld. We wilden de verschillende inzichten, lessen en ervaringen bundelen en beschikbaar maken voor lokale netwerken om te kunnen benutten voor hun lokale praktijk. Daarnaast wilden we ook graag inzicht verwerven in de aanpak van de synthese zelf. Het leren over meerdere projecten heen, hoe pak je dat aan? Via georganiseerde ontmoetingen hebben betrokkenen hierover kennis en ervaringen uitgewisseld.”

Een terugblik op het proces en de resultaten
Prof. dr. Tineke Abma, hoogleraar Ouderenparticipatie en directeur van Leyden Academy, over de uitdagingen en verworven inzichten: “We hadden de opdracht om een dynamisch leerproces tussen de mensen uit de netwerken op gang te brengen. Geen statische kennisbank. Maar hoe doe je dat? Mensen leren van en met elkaar als er ‘productieve interacties’ ontstaan. Oftewel, mensen willen graag anderen ontmoeten die met dezelfde vraagstukken worstelen. Verschillende perspectieven zijn cruciaal, net als veiligheid om niet alleen succesverhalen te delen, maar ook twijfels, vragen en teleurstellingen.”
Eén van de belangrijkste bevindingen is dat lokaal samenwerken vraagt om investeren in relaties, elkaar leren kennen en nieuwe verbindingen aangaan. Dat gaat vaak gepaard met spanningen. Zeker als domeinen die ‘verschillende talen spreken’ bij elkaar komen, bijvoorbeeld zorg en welzijn. En soms zelfs nog breder met woningbouwcorporaties, sociale ondernemers en gemeenten. ZonMw deelde het inzicht: resultaten zijn van belang, maar het proces is minstens zo belangrijk!

Participatie oudere deelnemers cruciaal
De meeste netwerken startten vanuit de zorg, bijvoorbeeld een huisartspraktijk of thuiszorginstelling. Maar er is meer nodig om de kwaliteit van leven van ouderen te verbeteren. De acht domeinen van het age-friendly communities-model van de WHO was hierbij behulpzaam. Het bleek dat ouderen vaak niet in het lokale netwerk waren opgenomen. Bij de netwerken waar ouderen wel actief participeerden ontstonden er nieuwe inzichten. Professionals realiseerden zich dat niet alle vragen op te lossen zijn met zorg. Bijvoorbeeld bij het ervaren van verlies en eenzaamheid gaven ouderen aan dat aandacht en een luisterend oor in veel gevallen belangrijker was dan het oplossen van (zorg)vragen. Een ‘goed leven’ wordt namelijk niet alleen via goede zorg bereikt. Ook burgerparticipatie, inclusie, goede communicatie en de indeling van de gebouwde omgeving zijn belangrijk.

“De waarde van samenwerken is soms moeilijk te benoemen. Het heeft waarde, dat is wat veel mensen ervaren, maar waar zit dat in? ‘Het elkaar leren kennen en daardoor elkaar makkelijker kunnen vinden, juist ook bij problemen, is bij samenwerken heel waardevol” – Barbara Groot, onderzoeker

Positieve energie
Het enthousiasme om deel te nemen aan het traject was ongekend groot. Ook de oudere deelnemers participeerden actief. Het dynamische karakter van de kennissynthese heeft positieve energie losgemaakt en veel in beweging gezet. Met name het werken met creatieve methoden maakte heel veel los. Samen met de deelnemers is de kaartenset ‘Samenwerken als een bos’ ontworpen, waarbij het ecosysteem van een bos gebruikt wordt om naar verschillende aspecten van netwerken te kijken en erover te praten. Dit helpt bij de reflectie, om te evalueren of om na te denken over de gemeenschappelijke visie.

Aansluiting met onderwijs
Tijdens de afsluitende bijeenkomst met de projectleiders waren ook veel studenten en docenten uit het onderwijs aanwezig (MBO/HBO/WO). De deelnemers concludeerden dat het belangrijk is dat de professionals van de toekomst leren werken met zogeheten wicked skills; luisteren, open vragen stellen, je in de ander verplaatsen, met conflict omgaan etc. Die zijn – naast inhoudelijke vakkennis – namelijk hard nodig om duurzame domein-overstijgende samenwerking toekomstbestendig te maken.

De bevindingen zijn gebundeld in de inspirerende website: agefriendlycommunity.org. Benieuwd naar een best practice? Bezoek de website van Ouderenvriendelijk Buitenveldert.

Bron: ZonMw

Van vitale ouderen in de derde levensfase wordt vaak verwacht dat zij maatschappelijk actief blijven en zorg dragen voor de ‘oldest old’. Maar wat als oudere mensen in kwetsbare situaties leven, geconfronteerd worden met bestaansonzekerheid en geen toegang hebben tot hulpbronnen of sociale netwerken? Hoe kunnen beleidsmakers en onderzoekers deze kwetsbare groep bereiken en betrekken bij betekenisvolle participatie?

Op oproepen van onderzoekers en beleidsmakers om mee te doen aan onderzoek reageren vooral vaak ouderen die beter opgeleid zijn en diverse hulpbronnen in hun omgeving kunnen aanboren. Onderzoek naar betekenisvolle participatie van ouderen in kwetsbare leefsituaties is daarentegen schaars. Beleidsmakers en onderzoekers spreken dan al snel van ‘moeilijk bereikbare groepen’. Maar je kunt je afvragen of het niet zo is dat de eigen methodologie, sociale positie en de instituties waar onderzoekers deel van uitmaken, juist een afstand en een wij-zij-gevoel creëren dat het contact belemmert.

Om erachter te komen wat ouderen in kwetsbare situaties zelf als betekenisvolle participatie ervaren, besloot een onderzoeksteam van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en Leyden Academy een participatief actieonderzoek op te zetten in twee grootstedelijke buurten; Amsterdam Oost en Laak in Den Haag.

De onderzoekers vormden in elke wijk een team met oudere co-onderzoekers, die hun eigen levens en die van hun medebewoners gingen onderzoeken met het oog op verbetering van hun leefsituatie. In dit photo-voice project fotografeerden mensen hun buurt en eigen leven onder leiding van kunstenaar Janine Schrijver. Dat leverde duidelijke beelden op over de leefwereld van de deelnemers.

Zo fotografeerde een co-onderzoeker een afvoerputje: “Zo word ik door de overheid behandeld en zo voel ik me dus ook vaak.”

Positieve energie
Ter afsluiting van dit project gingen de oudere co-onderzoekers bij het Sociaal en Cultureel Planbureau op 6 juni met beleidsmakers en onderzoekers in gesprek over hun fotoverhalen. Het werd duidelijk dat de deelnemers in hun gezamenlijke fotoverhalenproject de energie vonden om hun stem te laten horen.

“Soms lijkt het alsof de fut uit de relatie tussen overheid en burgers is. Dit project laat zien dat er nieuwe positieve energie kan ontstaan,” aldus Crétien van Campen, onderzoeker bij het SCP en mede-initiatiefnemer. Ook mede-initiatiefnemer Tineke Abma, directeur van LAVA, benadrukte het enthousiasme dat dit project heeft losgemaakt. “Het is ongelooflijk mooi om te zien dat het niet alleen duidelijk maakt waar pijnpunten zitten maar dat dit proces ook leidt tot verbinding. Kijk naar een initiatief als de ‘Dappere Doorzetters’ in Amsterdam, dat ervoor zorgt dat mensen die in een isolement zitten, met name vrouwen met een migratieachtergrond, weer actief vriendschappen krijgen en onderhouden.”

De aanwezige beleidsmakers en co-onderzoekers uit Den Haag en Amsterdam waren het met elkaar eens. ‘’Als je je stem mag laten horen, kom je met elkaar tot een echt gesprek. En dat is niet alleen belangrijk voor de burgers zelf maar vooral voor een overheid die er voor iedereen wil zijn.”

Directeur van het SCP, Karen van Oudenhoven, sprak zelfs over de brug die dit project heeft gelegd tussen de taal van de burgers en de taal van het beleid. “Als onderzoekers en beleidsmakers zijn we gewend om met vragenlijsten te komen en dan de antwoorden te verwerken. Maar er is een grote groep die daar niets mee heeft of zelfs afstand van neemt. Hoe zorg je er dan voor dat deze groep toch gehoord wordt en dat hun ervaring en mening wordt meegenomen in de besluitvorming? Dat dat wel kan heeft dit project bewezen!’’

De foto’s in combinatie met een korte tekst maakten duidelijk waar mensen echt tegenaan lopen en wat hun wensen en behoeften zijn. Deze vernieuwende manier van participatief onderzoek spreekt ook Wim Burggraaff, beleidsadviseur bij de overheid, enorm aan: “In plaats van dat we zeggen dat zij moeilijk te bereiken zijn moeten we andere wegen kiezen. Normaal heb ik een onderzoeksrapport van heel veel pagina’s dat ik probeer te vangen in één beeld waarbij we vanuit ‘zeggen en denken’ komen tot ‘voelen en doen’. Ik nodig dan ook alle onderzoekers uit om veel meer verhalen op te halen op deze manier. Alleen dan horen we de stem van mensen die we normaal niet horen.’’

Sleutelfactoren
Het photo-voice project toonde een aantal sleutelfactoren voor het succesvol bereiken en betrekken van ouderen in kwetsbare situaties:

1. Vertrouwen en herkenning: Het feit dat de onderzoekers de wijk, cultuur en taal kenden, zorgde ervoor dat deuren die voor anonieme onderzoeken gesloten bleven, nu open gingen. Tijd nemen voor ‘gewone’ gesprekken was cruciaal voor het opbouwen van vertrouwen.
2. Ruimte voor gesprek en afstemming op de leefwereld: Door eerst ruimte voor een gesprek te creëren en af te stemmen op de leefwereld van de bewoners, voelden de ouderen zich gehoord en gezien.
3. Empathie en loslaten van eigen werkwijzen: De relatie en menselijkheid stonden centraal. Onderzoekers moesten soms hun eigen werkwijzen en plannen loslaten om ruimte te maken voor persoonlijke gesprekken, iets wat de deelnemers erg waardeerden.

Het bereiken van ouderen in kwetsbare situaties vraagt dus om een andere benadering door beleidsmakers en onderzoekers. In plaats van ouderen te labelen als ‘moeilijk bereikbaar’, zouden onderzoekers en beleidsmakers kritischer kunnen kijken naar de eigen gewoonten en handelingen die het contact moeilijk maken. Door bijvoorbeeld de aanpak van photo-voice te kiezen, kunnen ouderen in kwetsbare situaties de ruimte krijgen om hun stem te laten horen en samen te werken aan verbetering van hun leefomstandigheden. Zo kan de kloof tussen instituties en kwetsbare ouderen overbrugd worden.

In iedere kwartaalnieuwsbrief stellen we een medewerker van Leyden Academy voor. Deze keer is dat onderzoeker Sonja Wendel. Sonja heeft veel expertise in de marketingkant van de gezondheidszorg. De afgelopen jaren heeft ze zich gericht op de motivaties en de activiteiten tijdens pensionering. Als onderzoeker is ze binnen het speerpunt Verbonden betrokken bij diverse projecten, waaronder Caringstories en ‘De toekomst begint nu’.

Kan je iets meer vertellen over het project ‘De toekomst begint nu’?
“’De toekomst begint nu’ richt zich voornamelijk op het ondersteunen van mensen bij het maken van betere keuzes die overeenkomen met wat zij belangrijk vinden voor hun toekomst. We merken dat de focus vaak ligt op financiële voorbereiding voor de toekomst, maar er is minder aandacht voor wat men zelf waardevol en belangrijk vindt en nastreeft. Binnen het project zijn we geïnteresseerd in hoe mensen de overgang van werk naar pensioen ervaren. Hierbij kan je denken aan vragen als: Wat zijn uw wensen voor als u met pensioen bent? Bent u goed voorbereid op uw pensionering? Wat vindt u belangrijk voor de toekomst? Hoe ervaart u het om met pensioen te zijn? Ook willen we mensen graag helpen om hun beter naar hun toekomst te laten kijken.”

Zou je een bijvoorbeeld kunnen geven hoe je dat doet? Hoe kan je mensen naar hun toekomst laten kijken?
“De literatuur biedt verschillende methoden om mensen te stimuleren na te denken over hun toekomst. Een van deze methoden is het schrijven van een brief aan hun toekomstige gepensioneerde zelf. In deze brief worden deelnemers uitgenodigd om vragen te beantwoorden zoals: Wie zou je willen zijn? Welke thema’s vind je belangrijk? Hoe sta je in het leven? Deze benadering om mensen te laten reflecteren op hun toekomst hebben we onlangs tijdens een workshop bij Leyden Academy met collega’s uitgevoerd. Dit leverde veel inzichten op, zoals een bewustwording bij de deelnemers over hoe confronterend het kan zijn om stil te staan bij de eigen toekomst. Het bracht ook de vraag naar boven over hoe we in het hier en nu betekenis geven aan ons leven.”

Wat zou jij aan je gepensioneerde zelf schrijven? Hoe zie jij je toekomst voor je?
“Ik heb inderdaad ook deelgenomen aan deze oefening. Een belangrijk inzicht voor mij was dat ik me omringd zie door gelijkgestemden om ervaringen mee te delen en hopelijk samen een verschil te kunnen maken in kwesties die we belangrijk vinden voor de maatschappij. Ik zie mezelf nog steeds een beetje als een activistische dame op leeftijd. Ook stel ik me voor dat ik aan de kust woon, in het gezelschap van een hond.”

Ben je het type Zwitser Leven-gevoel en wil je met prepensioen of wil je ook na je pensioen blijven doorwerken?
“Op dit moment voel ik een enorme passie voor mijn werk; het geeft zin en betekenis aan mijn leven. Elke dag biedt nieuwe leermogelijkheden. Deze inspiratie zou ik niet willen missen in de toekomst. Daarom zou mijn antwoord op de vraag nu zijn dat ik zou willen blijven werken, zelfs als ik de pensioengerechtigde leeftijd bereik.

Wat is je ‘Moet je doen na je pensioen’-tip?
“Ik ben van mening dat iedereen zichzelf deze vraag zou moeten stellen. Door het schrijven van de brief aan mijn gepensioneerde zelf werd ik me er vooral van bewust dat ik al in het hier en nu moet en kan beginnen met het realiseren van de dingen die ik voor mijn toekomst voor ogen heb.”