De vergrijzing dwingt ouderen ertoe de regie over hun leven in eigen handen te nemen. Zelfredzaamheid – motto van Rudi Westendorp.
In Duitsland is er veel ophef over het boek ‘Moeder, wanneer ga je eindelijk eens dood’. Daar wordt in de zorg voor ouderen, veel meer dan in Nederland, een beroep gedaan op de kinderen. Bij onze oosterburen is dit ook in wet- en regelgeving neergelegd. Martina Rosenberg, een dochter van dementerende ouders en auteur van het boek, schrijft over de consequenties voor haar eigen gezondheid en carrière. Met de komende reorganisatie van de ouderenzorg in Nederland verbaast het niet dat een deel van deze ophef naar ons is over gewaaid. De Nederlandse reactie op de Duitse oplossing is voorspelbaar. “Dat nooit.” Families zijn een bron van intergenerationele verantwoordelijkheid, maar bereikt haar grens wanneer wij de billen van onze ouders moeten wassen. We hoeven niet lang te graven in onze vaderlandse tradities om de benauwende greep van het drie-generatie gezin naar boven te halen. Naast de wonderschone voorbeelden staan ons even zovele gruwelijke uitwassen voor ogen.
Een afwijzing van de Duitse oplossing lost het probleem niet op. De samenstelling van de Nederlandse bevolking is in korte tijd ingrijpend en onomkeerbaar veranderd; doe een deur open en er staat een oud mens achter. Het was een mirakel dat we in 1959 in Slochteren gas aanboorden en met de ‘onuitputtelijke’ gasbaten een aantal verantwoordelijkheden bij de staat hebben belegd die tevoren onderdeel waren van de persoonlijke levenssfeer. Zo is in de jaren zestig en zeventig Nederland volgebouwd met complexen van waaruit op grote schaal verzorging en verpleging wordt geboden. De verzorgingsstaat was geboren. Nu de ondergrond van Slochteren begint te brommen en zij aangeeft dat de grenzen van de gaswinning zijn bereikt, moeten wij ons eens te meer realiseren dat de huidige institutionele zorg voor ouderen onbetaalbaar is geworden.
De tijd dringt. In Japan stelt de minister van Financiën Aso vast dat ouderen een last zijn voor de schatkist en roept bejaarde landgenoten die klaar zijn met leven op om haast te maken met doodgaan. In Duitsland duiken berichten op over kinderen die hun hulpbehoevende ouders een ‘enkele reis’ geven richting Oekraïne, Slowakije of Thailand om hen daar te laten verzorgen. Hiervan is in Nederland geen sprake maar de incidenten maken pijnlijk duidelijk dat ouderen die sterk leunen op staat of familie in een kwetsbare positie zijn. Ondertussen stokt in ons land de politieke discussie over de noodzakelijke herverkaveling van verantwoordelijkheden. De polder loopt vast op ouderen die te veel willen en jongeren die te veel moeten.
Burgers in Nederland realiseren zich maar bar weinig onder welke gunstige omstandigheden wij leven. Anders dan in vele andere landen hebben wij massaal gespaard voor onze pensioenen en onze sociaal democratie heeft een bodem waar je moeilijk doorheen kunt zakken. Daarom zouden wij in Nederland veel meer moeten vertrouwen op ons zelf-organiserend vermogen, ook op hoge leeftijd. Dat is des te meer zo omdat ouderen ‘eigen regie’ en ‘zelfredzaamheid’ als kernwaarden formuleren. Ouderen zijn tot dan toe zélf verantwoordelijk geweest voor de inrichting van hun leven en juist daarom ligt het in de rede dat zij ook als eerste verantwoordelijkheid nemen om de noodzakelijke zorg op maat te snijden. Dat is vitaliteit!
De eigen regie en zelfredzaamheid van ouderen schept verplichtingen voor de maatschappij. Wetenschap, overheid en bedrijfsleven zullen de handen ineen moeten slaan. Coöperaties zullen een passend woonaanbod moeten realiseren om zelfstandig te kunnen wonen wanneer wij gebreken hebben. De arbeidsmarkt zal grondig moeten worden herschikt zodat ouderen het recht op werk kunnen opeisen wanneer zij daar behoefte aan hebben, of door een tekort aan inkomen toe worden gedwongen. De geneeskunde zal zich moeten herijken door ouderen zelfredzaam te maken in plaats van hen de regie van het leven te ontnemen. Maar de belangrijkste opdracht is de ondersteuning van het zelf-organiserend vermogen van ouderen. Hoe kunnen wij ouderen sterken zodat zij zélf hun eigen plannen en ambities realiseren?
De reactie van politiek en samenleving op deze enorme opgave is niet anders dan onze persoonlijke verwerking van het verouderingsproces. Er is flagrante ontkenning van het verlies aan functie en het optreden beperkingen aan het einde van het leven. We maken elkaar wijs dat we tot op hoge leeftijd ziekte kunnen voorkomen om dan plotsklaps in gezondheid te overlijden. Daarnaast is er heuse woede, omdat kinderen en mantelzorgers nu al aangeven overbelast te zijn en er niet nog meer taken bij kunnen nemen. Dit wordt gevolgd door onderhandelingen over de inruil van persoonlijke verantwoordelijkheden voor irreële verwachtingen over verlof en flexibiliteit tegen minimale kosten. En natuurlijk depressie, omdat velen angstig zijn voor de toekomst en hopen met een uit-vrije-wil-gekozen-dood de problemen voor te zijn. Maar een aanvaarding van het feit dat wij zelf éérst aangewezen zijn om de oude dag in te vullen, zover komt het in de regel niet.
Veel meer dan we hopen zijn we zélf verantwoordelijk voor wie later je billen wast.
Rudi Westendorp
Hoogeleraar ouderengeneeskunde en projectleider van het programma VITALITEIT! binnen de Medical Delta
Bovenstaand ingezonden artikel verscheen in het NRC.
Klik hier voor de reportage over zelfredzaamheid die de NCRV maakte voor het televisieprogramma Altijd Wat.