Van vitale ouderen in de derde levensfase wordt vaak verwacht dat zij maatschappelijk actief blijven en zorg dragen voor de ‘oldest old’. Maar wat als oudere mensen in kwetsbare situaties leven, geconfronteerd worden met bestaansonzekerheid en geen toegang hebben tot hulpbronnen of sociale netwerken? Hoe kunnen beleidsmakers en onderzoekers deze kwetsbare groep bereiken en betrekken bij betekenisvolle participatie?
Op oproepen van onderzoekers en beleidsmakers om mee te doen aan onderzoek reageren vooral vaak ouderen die beter opgeleid zijn en diverse hulpbronnen in hun omgeving kunnen aanboren. Onderzoek naar betekenisvolle participatie van ouderen in kwetsbare leefsituaties is daarentegen schaars. Beleidsmakers en onderzoekers spreken dan al snel van ‘moeilijk bereikbare groepen’. Maar je kunt je afvragen of het niet zo is dat de eigen methodologie, sociale positie en de instituties waar onderzoekers deel van uitmaken, juist een afstand en een wij-zij-gevoel creëren dat het contact belemmert.
Om erachter te komen wat ouderen in kwetsbare situaties zelf als betekenisvolle participatie ervaren, besloot een onderzoeksteam van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en Leyden Academy een participatief actieonderzoek op te zetten in twee grootstedelijke buurten; Amsterdam Oost en Laak in Den Haag.
De onderzoekers vormden in elke wijk een team met oudere co-onderzoekers, die hun eigen levens en die van hun medebewoners gingen onderzoeken met het oog op verbetering van hun leefsituatie. In dit photo-voice project fotografeerden mensen hun buurt en eigen leven onder leiding van kunstenaar Janine Schrijver. Dat leverde duidelijke beelden op over de leefwereld van de deelnemers.
Zo fotografeerde een co-onderzoeker een afvoerputje: “Zo word ik door de overheid behandeld en zo voel ik me dus ook vaak.”
Positieve energie
Ter afsluiting van dit project gingen de oudere co-onderzoekers bij het Sociaal en Cultureel Planbureau op 6 juni met beleidsmakers en onderzoekers in gesprek over hun fotoverhalen. Het werd duidelijk dat de deelnemers in hun gezamenlijke fotoverhalenproject de energie vonden om hun stem te laten horen.
“Soms lijkt het alsof de fut uit de relatie tussen overheid en burgers is. Dit project laat zien dat er nieuwe positieve energie kan ontstaan,” aldus Crétien van Campen, onderzoeker bij het SCP en mede-initiatiefnemer. Ook mede-initiatiefnemer Tineke Abma, directeur van LAVA, benadrukte het enthousiasme dat dit project heeft losgemaakt. “Het is ongelooflijk mooi om te zien dat het niet alleen duidelijk maakt waar pijnpunten zitten maar dat dit proces ook leidt tot verbinding. Kijk naar een initiatief als de ‘Dappere Doorzetters’ in Amsterdam, dat ervoor zorgt dat mensen die in een isolement zitten, met name vrouwen met een migratieachtergrond, weer actief vriendschappen krijgen en onderhouden.”
De aanwezige beleidsmakers en co-onderzoekers uit Den Haag en Amsterdam waren het met elkaar eens. ‘’Als je je stem mag laten horen, kom je met elkaar tot een echt gesprek. En dat is niet alleen belangrijk voor de burgers zelf maar vooral voor een overheid die er voor iedereen wil zijn.”
Directeur van het SCP, Karen van Oudenhoven, sprak zelfs over de brug die dit project heeft gelegd tussen de taal van de burgers en de taal van het beleid. “Als onderzoekers en beleidsmakers zijn we gewend om met vragenlijsten te komen en dan de antwoorden te verwerken. Maar er is een grote groep die daar niets mee heeft of zelfs afstand van neemt. Hoe zorg je er dan voor dat deze groep toch gehoord wordt en dat hun ervaring en mening wordt meegenomen in de besluitvorming? Dat dat wel kan heeft dit project bewezen!’’
De foto’s in combinatie met een korte tekst maakten duidelijk waar mensen echt tegenaan lopen en wat hun wensen en behoeften zijn. Deze vernieuwende manier van participatief onderzoek spreekt ook Wim Burggraaff, beleidsadviseur bij de overheid, enorm aan: “In plaats van dat we zeggen dat zij moeilijk te bereiken zijn moeten we andere wegen kiezen. 
Normaal heb ik een onderzoeksrapport van heel veel pagina’s dat ik probeer te vangen in één beeld waarbij we vanuit ‘zeggen en denken’ komen tot ‘voelen en doen’. Ik nodig dan ook alle onderzoekers uit om veel meer verhalen op te halen op deze manier. Alleen dan horen we de stem van mensen die we normaal niet horen.’’
Sleutelfactoren
Het photo-voice project toonde een aantal sleutelfactoren voor het succesvol bereiken en betrekken van ouderen in kwetsbare situaties:
- Vertrouwen en herkenning: Het feit dat de onderzoekers de wijk, cultuur en taal kenden, zorgde ervoor dat deuren die voor anonieme onderzoeken gesloten bleven, nu open gingen. Tijd nemen voor ‘gewone’ gesprekken was cruciaal voor het opbouwen van vertrouwen.
- Ruimte voor gesprek en afstemming op de leefwereld: Door eerst ruimte voor een gesprek te creëren en af te stemmen op de leefwereld van de bewoners, voelden de ouderen zich gehoord en gezien.
- Empathie en loslaten van eigen werkwijzen: De relatie en menselijkheid stonden centraal. Onderzoekers moesten soms hun eigen werkwijzen en plannen loslaten om ruimte te maken voor persoonlijke gesprekken, iets wat de deelnemers erg waardeerden.
Het bereiken van ouderen in kwetsbare situaties vraagt dus om een andere benadering door beleidsmakers en onderzoekers. In plaats van ouderen te labelen als ‘moeilijk bereikbaar’, zouden onderzoekers en beleidsmakers kritischer kunnen kijken naar de eigen gewoonten en handelingen die het contact moeilijk maken. Door bijvoorbeeld de aanpak van photo-voice te kiezen, kunnen ouderen in kwetsbare situaties de ruimte krijgen om hun stem te laten horen en samen te werken aan verbetering van hun leefomstandigheden. Zo kan de kloof tussen instituties en kwetsbare ouderen overbrugd worden.